ŞAHMERAN EFSANESİ VE KADIN TEMSİLİ

Temsil konusu bireylerin toplumlarda varoluş şekillerini belirleyen ve varlıklarını tanımlayan bir meseledir. Dolayısıyla temsiller hem bireyler hem de toplumlar için oldukça önemlidir. Kadın temsili de bu bağlamda dikkat edilmesi gereken bir konu olmuştur çünkü geçmişten günümüze kadın temsili sorunlu bir mesele olmuştur. Gerek anaakım medyada gerekse dijital medyada kadın temsilleri her zaman için sorunlu ve tartışılır bir konu olmuştur. Elbette sorunlu olan bu temsil sadece anaakım ve dijital medyada değil efsanelerde, hikayelerde, mitolojilerde ve romanlarda kadınlar çoğu zaman arka planda kalmış, bedeni üzerinden pornografi haline gelmiş, zavallı ve yardıma muhtaç varlıklar olarak kodlanmıştır.

Kadın için her ne kadar sorunlu temsillerle karşılaşsak da bazı mitoloji örneklerinde güçlü, savaşçı, bilge ve iradeli kadın temsillerine rastlayabiliyoruz. Bunlardan biri Anadolu Mitolojisinde önemli bir yer tutan Şahmeran Efsanesidir.

Şahmeran efsanesi Tarsus’ta binlerce yıl önce yedi katlı yeraltında yaşayan kafası insan vücudu formunda olan bir kadının efsanesidir. Şah kelimesi ‘baş’ anlamına, ‘Mer’ kelimesi yılan anlamına gelmektedir. Bu kelimelerin birleşimi ise Yılanların Şahı anlamına gelmektedir. Şahmeran, yedi katlı yeraltında yaşayan yılanlara yaşar onlara şahlık edermiş. Bu yılanlar şefkati, barışı ve aklı temsil ederken Şahmeran ise bolluğu, bereketi, aklı ve gücü temsil edermiş.

Anadolu Mitolojisi’nde Şahmeran

Efsaneye göre fakir bir ailenin oğlu olan Cemşab isimli kişinin bir gün bir mağaraya bal çıkarmak için girip ve arkadaşları tarafından orada bırakıldığı bilinmektedir. Mağarada kaldığı süre içerisinde Cemşab, duvardaki bir delikten ışık sızdığını görür. Elindeki bıçakla deliği oyar ve arkasında yemyeşil bir bahçe, havuz ve bir sürü yılan görür. Cemşab, yıllar boyunca burada kalır ve Şahmeranın güvenini kazanır. Dışarı çıkmak ve ailesini görmek için izin alır. Şahmeran ise burada yaşadıklarını ve gördüklerini kimseye söylememesi karşılığında izin verir. Cemşab, Şahmeran’a verdiği sözü uzun yıllar boyunca tutar. Bir gün padişah ve vezir hastalanır ve vezir Şahmeran’nın etini yemeleri durumunda iyileşeceklerini söyler. Kimi kaynakta ise Şahmeran’ın bal kuyusundaki baldan yemeleri gerektiği yazar. Bunun üzerine vezir Cemşab’ın Şahmeranla olan bağlantısını öğrenir ve Cemşab’a yerini zorla söyletir. Şahmeran ise Cemşab’ın üzüldüğünü görünce etini padişaha suyunu da vezire vermesi gerektiğini söyler. Padişah iyileşir, vezir ise ölür. Bunun üzerine padişah yaptığı iyilikten dolayı Cemşab’ı vezir yapar. Yılanlar ise Tarsus’u işgal eder.

Bu efsane Anadolu kültüründe sözlü bir şekilde yıllarca devam eder. Şahmeran artık Anadolu kültürü için önemli bir sembol haline gelmiştir. Sözlü kültürde önemli bir yeri olan Şahmeran sadece bir efsane olmakla kalmamış Anadolu’da sanat dallarına yansır. Süslemelerde, ev eşyalarında, halılarda, kilimlerde, çeyizlerde ve tespihlerde sık sık görülür. Anadolu’da özellikle cam altı sanatında kullanılan temaların başında gelir Şahmeran. Şahmeran Anadolu’da özellikle gelinler için tasarlanan takılara da ilham olmuştur. Doğurganlığı ve bereketi temsil ettiği için kadınlarla özdeşleştirilmiş ve kadınlar tarafından özümsenmiştir. Şahmeran’ın temsil ettiği güç, bereket ve bilgelik gibi özellikler uygun renlere kavuşup başka bir anlatıya ulaşır.

Kadınlar toplumun koyduğu sınırları aşarken ve ruhlarındaki gücü dile getirirken sanatla birlikte el ele yürürler. Şahmeran’ı işleyen sanat eserlerinin büyük çoğunluğu kadınlar tarafından üretilmiştir. Bu durum kadınları temsil eden çoğu yapıtın erkekler tarafından üretilmesine başlı başına bir başkaldırıdır.

Şahmeran’ın sanat temsilleri kadınlara güç ve umut veren eserlerdir. Danteller, örtüler ve dikişler kadınlar tarafından bir anlatım biçimi olarak kullanılır böylece bu temsiller kadının arka planda olduğu yerler olan kendi evindeki misafir odalarında baş köşede yer alır. Şahmeran böylece kamusal alanda başarılı bir kadın temsili olarak yer alır.

Yunan mitolojisinde Şahmeran’a benzer olan Medusa’nın, kötü bir karakter olduğu ve erkekler tarafında baş düşmen olarak belirlendiğini bilinir. Mitlerde kötü olmakla suçlanan yılan ve kültürlerde eksik olmakla suçlanan kadın ortak bir kader paylaşır ve mücadele eder. Eski çağlarda bilimle ilgilenen kadının cadı, büyücü, şeytan gibi suçlamalarla öldürüldüğü tarihte mevcuttur. Dolayısıyla kadının gücünden her zaman için korkulur. Efsanenin iyiliğin ve fedakarlığın bir örneği olduğunu düşünen kadınlara göre Şahmeran kadınlar için özel bir figürdür. Kadını her konuda suçlamaya çalışan eril aklın erişmediği Şahmeran efsanesi farklı coğrafyalarda farklı toplumlara zamanın çok farklı dönemlerinde ulaşır ve ulaştığı herkese güç verir. İşte tüm bu yönleriyle büyük mücadelenin n güzel anlatılarından biridir.

KAYNAKÇA:

Mitoloji ve Toplumsal Cinsiyet: Şahmeran Miti Burcu Kara(2019, İSTANBUL)