Sansürün Ortaya Çıkışı

Çin imparatoru Shih-huang Ti, MÖ 213 yılında bilimsel olan kitaplar dışındaki bütün kitapların yok edilmesini emreder ve böylece matematik ve tıp gibi yararlı görülmeyen bilim kitapları dışındaki bütün kitaplar ortadan kaldırılmaya başlanır. Yok edilen kitaplar arasında özellikle Konfüçyüs metinleri ve edebiyat kitapları gelir. Spartalılar da benzer bir biçimde MÖ 7. Yüzyılda müstehcen buldukları bazı şiirleri yasaklayarak bu yola girerler. Atinalılar ise MÖ 415’te şehirde tellal dolaştırarak toplattıkları bazı kitapları yakarak yok ederler.

Matbaa ve Sansür

Tarih boyunca imparatorluklar ve günümüzde iktidarlar, her dönemde farklı nedenlerle farklı şekillerde sayısız yasaklamalara başvurmuştur. Örneğin din ve mezhep savaşları, devrimler, darbeler bu yasakların türlü türlüsüne ve çoğu kez de trajikomik biçimlerine yol açmıştır. Fakat sansür kavramı il olarak matbaanın işler hale gelmesiyle ortaya çıkmıştır. Çünkü matbaanın icadı ve yaygınlaşmasıyla gazete, dergi, kitap gibi yazılı metinlerin kitleler tarafından tüketilmesi kolay hale gelmiş, bu metinler birer kitle iletişim aracı olmaya başlamışlardır. Bu kitleselleşme, söze ve yazıya güç kazandırınca otoriteler bundan endişe duymaya başlarlar ve matbaa sansürle tanışmış olur! Bu tanışmanın merkezi en eski sansür bürosu olan Mainz elektörlüğü ile Frankfurt olur ve Frankfurt sansürünün ilk kararı da Kitab-ı Mukaddes’in yerel dillerde basılmasını yasaklamaktır.

Türkiye’de Sansür

Türkiye’de ise matbaanın yaygınlaşması ile basın yayım canlanıp kanlanınca “matbuat rejimi” oluşturulmuş ve sansür baş göstermiştir. Özellikle II.Abdülhamid sansür rejimiyle dikkat çekmiştir. Cumhuriyet tarihinde de “Tan Olayı”, “Zincirli Hürriyet Olayı”, “Marko Paşa Olayı” gibi sansür ve yasaklama örnekleriyle karşı karşıya kalınmış, 12 Eylül döneminde 12 Ocak 1985 tarihinde TRT’de 205 sözcüğün kullanımı yasaklanmıştır. Zamanla sinema da sansür ve yasaklamalardan nasibini almış, 1932 yılında Sinema Filmlerinin Kontrolüne dair talimatname çıkarılmış ve 1933’te senaryo sansürü de bu talimatname kapsamına alınmış ve ilerleyen yıllarda getirilen çeşitli değişiklik ve düzenlemelerle sinema da kontrol edilerek yönetilir hale gelmiştir.

Siyaset ve Sansür

Türkiye’de sansür en çok siyasal nedenler ve ahlaki kaygılar öne sürülerek gerçekleştirilmiş ve gerçekleştirilmeye devam edilmektedir. Elbette dijital teknolojilerin gelişmesiyle artan içerik üretimi platformları ve beraberinde çeşitlenen içerik üretimi biçimleri de zaman içinde sansür kapsamında çeşitli yasaklama ve engellemelerle karşı karşıya kalmıştır. Yakın geçmişte 2000 sonrasında öne çıkan sansür ve yasaklamalara kronolojik olarak şöyle bir göz atıldığında en çok 2015 yılında sansüre başvurulduğu açıkça görülmektedir. Geçtiğimiz aylarda epeyce konuşulan sosyal medyada dezenformasyonu önlemeye ilişkin düzenleme yasası kamuoyunun geniş bir kesimi tarafından sansür yasası olarak görülmüş ve tepki çekmiştir.

Sosyal medya sansürüne ilişkin en yakın örnek, 6 Şubat 2023 tarihinde gerçekleşen çok sayıda ilde etkisini gösteren Pazarcık merkezli deprem sonrasında, depremdeki ihmalleri eleştiren mecralara yönelik kısıtlamalar kapsamında Ekşi Sözlük’e 21 Şubat 2023 itibariyle erişim engeli getirilmesidir. Tarihsel sürece baktığımızda sansür ve yasaklamalar her zaman vardı, günümüzde de varlığını sürdürmekte ve ne yazık ki kapsamı genişletilerek geleceğe de aktarılmakta.

Kaynakça

• Emiroğlu, K. (2021). Gündelik Hayatımızın Tarihi (13 b.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.