Halı tezgahlarının içine doğmuş bir annenin kızıyım ben. Anneannem, iki teyzem ve annem geniş bir avlunun içine kurulan tezgahlara, gün ağırımı ile oturup, gün batımı ile kalkarlarmış. Yünleri tokuçlar,  İpleri eğirir, kök boyları ile boyayıp, desenleri ilmek ilmek işlerlermiş. Dokudukları halılara satar, geçimlerine katkıda bulunurlarmış. Annem, gittiği her yere tezgahını da taşımış, halılar dokumuş. İşin garibi şu ki,  yıllarca halı dokuyan annemin evinde, sadece bir tane ufak dokuma halı kalmış. Bu yazımda,  dokuma halılardaki motiflerin anlamlarına bakacağız. Elbette hepsini aktarmak mümkün değil, en bilindiklerinin dışında az bilinenleri aktarmaya çalışacağım.

KÜLTÜREL MOTİFLER

Fotoğraf-Rukiye Erdoğan

Eli Böğründe(Belinde) 

Fotoğraf-Rukiye Erdoğan

Erkek dişi sevgiliye vazoda sunduğu çiçek diye de geçer. Eli belinde motifi analık ve doğurganlık simgesidir. Motif ‘in Anadolu’nun değişik yörelerinde farklı isimleri vardır. Sadece analık ve doğurganlığı değil, aynı zamanda uğur, bereket, kısmet, mutluluk ve
neşeyi de sembolize eder.

Göbek

Soyu, sopu atayı temsil eder. Kadın, erkek, aile oluşturan fertler göbek içine dokunur.

Gerdan

Gerdan motifine örnek.

Genç kadınların gerdanını temsil eder. Uçlarında ise mutlaka bir süs motifi vardır.

Gerdan motifinin dışındaki zikzaklar hayatın zorluğunu anlatır. En sonunda da zirveye ulaşır. Her zikzakta bir süs vardır. Yani der ki; “Hayat zor ama güzellikleri de var”. Zirveye ulaşınca üç süs görüyoruz. Bunun anlamı ise,” Zorlukları aşabilirsen güzellikleri görebilirsin.” demektir.

El, Parmak, Tarak 

Gerdan Motifi Üzerinde “Süs” Motifi

Anadolu’da “el motifi”  dokumalarda hem gerçekçi, bir üslupla hem de stilize edilerek beş çubuk ve beş nokta şeklinde yorumlanmıştır.  Parmak ve ona benzeyen tarak motifleri, geometrik olarak üçlü, beşli, yedili sayılar kullanılarak dokunur. Bir gövdeye bağlanan çeşitli çubuk formlarından oluşur ve duruma göre el, parmak, veya tarak isimlerini alır. Ne kadar kaynaklarda böyle geçse de dokuyucu kadınlar bu motifleri “Süs” diye adlandırır.

Sandık

Genç kızlar, çeyizlerinde sakladığı en gözde kanaviçeyi buraya işlerler. Her dokunan halı da sandık motifi farklıdır. Çünkü her gelinin sandığındaki çeyiz farklıdır. Genç kızın evliliğe hazır olduğuna işarettir.   Dikdörtgen içerisine farklı şekiller dokunur. İçine dokunan şekiller gelinin çeyizi ifade eder.

Akrep

Yan Yana Sıralanmış Farklı Renklerde Üç Akrep Motifi

“Akrep motifi korunma amaçlı motiflerden biridir. Bu motif şeytanın ruhunu temsil eder.  Efsaneye göre akrep şöyle der :  Ben ne doğal bir ruhum ne de şeytan.  Bana dokunan herkese ölüm getiririm. İki boynuzum bir kuyruğum var.  Boynuzlarımın adı acımasızlık ve nefret; kuyruğum ise hançerdir.  Ben sadece bir kez doğururum.  Diğer yaratıklarda bereket işareti olan doğum benim için bir ölüm işaretidir. “Her an pusuda öldürmek üzere bekleyen akrep, kötü niyetin ve nedensiz kavganın bir simgesidir. Anadolu insanı evlerinde akrebin yürümesinin zor olduğu dokuma kilimler kullanır. Nasıl kendisini nazardan korumak için göz işaretli nazarlıklar kullanıyorsa, zararlı mahlukata karşı da kilimlerinde, dokumalarında akrep motifini kullanmaktadır.” (Erbek, aktaran https://egitim.tarimorman.gov.tr/elazig/Sayfalar/Detay.aspx?Liste=Slogan&OgeId=9)

Bereket

Buradaki motifler, üç farklı gruba ayrılıyor. Gruplar arasında en yaygın görünen motif “Karpuz”.

1- Dut, karpuz, kavun, nar, incir, üzüm, bitki ve  yılan, ejder, koç, boğa, geyik, kelebek, balık gibi, hayvanlardan oluşan formda bereket motifleri sonsuz mutluluğu ifade eder.

2- Ağaç, çiçek, yaprak motiflerinden oluşur.  Hayat ağacı Bereket ve bolluk simgesi.  Nar  Bereket sembolü.

3-  Cansız kayalar, sular, dağlar ve bazı doğa varlıklarından oluşur.” (Erbek, aktaran https://egitim.tarimorman.gov.tr/elazig/Sayfalar/Detay.aspx?Liste=Slogan&OgeId=9)

Göbek Motifinin Etrafındaki Dört Karpuz Motifi

Motifler, halıyı dokuyan kişini hem kağıdı hem kalemi olmuş. Ev içinde bir sıkıntı var ise, halılara ya da kilimlere gözyaşları ile dokunurmuş.  Aile içinde sıkıntı büyük ise göbek motifi küçük yapılır, gerdan üstündeki hayatın zorluğunu anlatan zikzaklar çokça yapılırmış. Genç kızın, çeyizini temsil eden sandık içine; eğer o kız, hüsnü ahlak sahibi ise içine insan motifleri dokurmuş. Yani; “Benim çeyizim, güzel ahlakım.” demekmiş. Yine göbek etrafına yapılan, bereketin simgesi olan karpuz motifi ise, gelin kız gittiği yere dokuduğu halıyı götürür ise ailesinin etrafını, bereketin sarmasını istermiş. Halıya dokuyan kadınlar, kızlarına mutlaka bir halı bırakırlar. Kimisi öylesine bırakır kimisi de kızının, karakterine göre bırakırmış. Benim annemde aşağıdaki halıyı bana bırakmış…

Bu sanatı ve zanaatı öğreten, anneannem merhume Hatice Telli  ve sebebi Dünya’m, biricik annem, Endem Erdoğan’a katkılarından dolayı teşekkür ederim. 

KAYNAKÇA

DİZEL, T., & ÖZKAYA, K. GELENEKSEL TÜRK MOTİFLERİNİN MOBİLYA SÜSLEMECİLİĞİNDEKİ UYGULAMA ÖRNEKLERİ. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (37), 261-179.

DİKMEN, Ü. Kazakistan ve Anadolu’da Yaygın Olarak Kullanılan Motiflerden Yıldız, Kuş, Koç Boynuzu, Göz, Baldak, Bereket, Gül, Boynuz Motiflerinin Tasarım Açısından Benzerlikleri. Turkuaz Uluslararası Türk Dünyası Bilimsel Araştırmalar Dergisi, 3(2), 183-203.

https://egitim.tarimorman.gov.tr/elazig/Sayfalar/Detay.aspx?Liste=Slogan&OgeId=9