İnsanlar, toplumda farklı amaçlarla farklı şekillerde diğer bireylerle kimi zaman iş yerinde kimi zaman da okulda, birçok durumda sosyal roller üstlenir çeşitli ilişkiler kurarlar. İnsanlar, bu rollere nasıl uyum sağlamakta;  bu roller, tutum ve davranışlarını diğerlerine karşı nasıl oluşturmaktadır? Zimbardo bu soruya yanıt alabilmek adına 1971 yılında bir deney gerçekleştirmiştir.

ZIMBARDO’NUN AMACI NEYDİ, DENEYİN KURULUM SÜRECİ NASILDI?

1971 yılında psikolog Philip Zimbardo tarafından sosyal rollerin insan davranışları üzerindeki etkisini anlayabilmek için Stanford Üniversitesinin psikoloji departmanında bodrum katı yapay bir hapishane haline getirilerek bir deney hazırlanmıştır. Deneyde izlenecek olan erkek gardiyan ve mahkum rolleri için denekler, gazeteye verilen ilanla seçilmiştir. İlanda, seçilecek olanların üniversite öğrencisi olması gerektiği vurgulanmıştır.

Deneyde yer alacak deneklerin seçilmesi için gazeteye verilen ilan.

Gelen 75 başvuru arasından toplam 24 kişi, yarısı gardiyan yarısı mahkum olmak üzere seçilmiştir. Roller kura aracılığıyla belirlenmiştir. Gardiyanların mahkumlara baskıcı davranabilecekleri fakat asla şiddete başvurmamaları gerektiği söylenmiştir. İlerleyen aşamalarda fiziksel şiddet dışındaki zorlayıcı davranışların gardiyanlar tarafından yapılmasına olanak verilmesinin gardiyan davranışlarının ne kadar yozlaştığına şahit olacağız. Mahkumlara da kendilerine verilen komutlara uymaları gerektiği vurgulanmıştır.

DENEYDE İLK GÜN NELER YAŞANDI?

Deneyin ilk günü mahkum olarak seçilen denekler, kendilerine haber verilmeden gerçek polislerce soygun suçuyla tutuklanmıştır. Daha sonra tutuklular gerçek tutuklama prosedürlerinden geçirilerek aslına benzetilen yapay Stanford Hapishanesine getirilmişlerdir. Denekler rollerine uygun şekilde giydirilip gardiyanlara, mahkumlara karşı kullanabilecekleri jop ve kelepçeler dağıtılmıştır. Mahkumlara isimleriyle çağrılmamaları için kıyafetlerine numaralar iliştirilmiştir. Bu durum mahkumların statüsünü daha da aşağıya itmiştir. Mahkumlar üçerli gruplar halinde hücrelerde kalacak şekilde yerleştirilmiştir, gardiyanlar ise 8 saatlik vardiyalarda üçer kişi olacak şekilde görevlendirilmiştir. Deneyin ilk günü sakin geçmiştir fakat ertesi gün işler sarpa sarmaya başlamıştır…

Deneyin ilk günü bir mahkumun, evinin önünden soygun suçuyla gerçek polisler tarafından alınması.

DENEY KONTROLDEN ÇIKIYOR…

Deneyin ikinci gününde gücü elinde bulunduran gardiyanlar, ıslıklar eşliğinde jopları birbirine vurarak mahkumları uyandırmaya çalışmışlardır, buna karşılık mahkumlar itaat etmeyerek kapılarını yataklarla kapatarak hücrelerinden çıkmayı reddetmişlerdir. Vardiyada çalışan gardiyanlar da duruma şiddetle karşılık vererek durumu kontrol altına almaya çalışmışlardır ve isyana karışan mahkumlar cezalandırılmışlardır. Daha ikinci günden yaşanan bu durum diğer günlerde olacakların habercisi gibidir. Ertesi gün gardiyanlar eğlenme amaçlı, mahkumları çeşitli aktiviteler yapmaya zorlamışlardır: Şınav çektirmek, kafalarına karton geçirmek gibi aşağılayıcı davranışlarla mahkumların mahremiyet alanlarını kullanmaları kısıtlanmıştır.

Gardiyanların eğlence amaçlı, mahkumların kafalarına karton poşet geçirip onları aşağılamaları .

Her geçen gün gardiyanların artan baskıları ve zorbalıkları yüzünden bir mahkum dayanamayıp krize giriyor ve deneyden çıkarılıyordu. Diğer yandan Zimbardo ve ekibi yaşanan durumumu sadece gözlemlemekle yetiniyorlardı ki zaten deneyin başkaları tarafından yönetilmemesi gerekiyordu. Gerçek bir hapishane ortamı yaratılmak istendiği için beşinci günde mahkumların aileleri ziyarete getirtildi. Mahkumların daha beşinci günde bitkin hallerini gören aileler şikayet etmeye hatta tahliye edilmeleri için başvuruda bulunmaya çalışmışlardır.

YAŞANANLARDAN HANGİ ÇIKARIMLAR YAPILABİLİR? YARIDA KESİLEN DENEY…

Gardiyanların güç gösterilerinden, artan zalimliklerinden dolayı mahkumların kötüye giden durumları ailelerini endişelendirmiş, normal şartlarda 14 gün sürmesi planlanan deney altıncı günde son bulmuştur. Deneyde Zimbardo’nun görmek istediğinden çok daha fazla şey yaşanmıştır. Gardiyan denekler öğrenci olmalarına rağmen daha ikinci günden rollerinin gücünü kötüye kullanmaya başlamışlardır bu da bir ortamda diğerinden üstün pozisyonda olmanın insanın davranışlarını nasıl etkilediğine bir örnektir. Zimbardo da bu durumu kurguladığı deneyle kısa sürede görebilmiştir. Mahkum denekler psikolojik açıdan çökmüşlerdir, bu da deneyin etik değerlerini sorgulatmaktadır.

Zimbardo ve mahkum denekler.

Deney pek çokları tarafından deneklere verilen psikolojik zararlar, deneyin başlamasından önce gardiyanlardan beklenen davranışın dile getirilişi ve Zimbardo’nun deneyde hapishane müdürü rolünü oynayıp kendini role fazla kaptırmasından dolayı eleştirilmiştir. Stanford Hapishane Deneyi, sosyal rollerin insanlar üzerindeki davranış ve tutum değişikliğini, otoritenin etkilerini ciddi şekilde göz önüne sermiş deneyin git gide vahşileşmesinden ve kontrolün kaybedilmesinden ötürü yarıda kalması psikoloji ve sosyoloji alanındaki çalışmalarda oldukça önemli yere sahip olmuştur.

KAYNAKÇA

 

Bu içeriğin her türlü sorumluluğu ve hakları, yazar(lar)ına aittir.
Bu içerik, Temsil.org editör ekibinin ve bu sitedeki diğer içerik üreticilerinin görüşlerini yansıtmaz.